Wednesday, September 16, 2009

Tedimmi

by; Suang Khen Pau; 2009 Sept 15.
--
Dear Laisimte,

I pu i pate hun lai-a kipanin ei mite pen min deih phadiak minamte khat ihi hi. Tu sung khawng teng lai-at pawlkhatte' thului ka sim ciangin Chin deihlohna, Tedim muhdahna tampi om ka sa hi. Hih thute i khinkhai ciangin i lungsim picing nailo ahihna hong kipholaklak tawh kibang ka sa hi. Pawlkhatte bangin Chin deihlo cih thadah Tedim ci-a kilo khempeuh hong mudah sawm mawk ahih manin ngaihsuthuai ding hi.Hitler in a minamte a it manin Jews-te muhdah cih pen a hoihloh zia leitung tangthu in hong hilh ka sa hi. Tua hi a, hih thu tawh kisai-in ka lung hihmawhna lian ahih manin tawm khat ka hong kum nuam hi. Mihing pen i lungsim a tuamtek hi aa, i gial a kibat kei leh zong kitelsiam leng ut ing.

1)Tedim Mi: Pawlkhatte in Tedim mi omlo, Tedimte om bek hi, cih bangin hong suuttek uh hi. Yangon mi omlo, Yangon-te om cih bangin gentehna zang aa, telnop simtham hi. Ahi zongin ei mite' lai-at pawlkhat siksanin ka hong kum ding hi. Nidangin i pu i pate ukpi hunin a kiuk lai tak-in Sihzang, Kam Hau, Sukte-in na kikhen uh a, uk 3 kisuah hi hang.Tua ki-ukna zui-in Sihzang, Kam Hau, Sukte, ci-in kiminvawh hi. Mangkang kumpi in Kawlgam sung khempeuh(Zogam kihel) hong lak uh 1885 kum-a kipan tua uk 3 teng khat hong suahin Tedim ah vuandok zum phutin tua panin hong uk a, Tedim- gam sunga tengte khempeuh "Tedim mi" kici hi ci-in, kigelh hi(Rev Gho Khan Dal, Tedim Sangpi Jubilee Magazine). Tedim mi omlo a cite in Tedim pau om cikil bilbel hi hang. Tedim mi om kei leh Tedim pau om thei ding ahiam? Mihing leh kampau koi piang masa zaw ding? Ngaihsut huai simtham ding hi.

2) Tedim Pau: Cope Topa pen Tedim khuapi hong tun taktak pen 1910 kum November kha sung hi. Tua laitak-in Tedim gama kizang pau pen tu-a Tedim pau i cih lian pen hihtuak nailo hi. Cope Topa in Tedim kim aa, khua pawlkhat(Khua nga kici) panin mite samin pausak aa, ahi zongin a awsuah uh kilamdang tek hih tuak hi. Tua a kibanglote laka a kivalak, a kibang zawdeuh teng la-in, Tedim pau hong piang hi ci-in Khanglui thutheihte'n gen uh hi.

3) Tedim Lai : Cope Topa Tedim hong tun ciangin lai hong bawlsak aa, Roman alphabet bulphuh-in , tu ni dongin "Zolai" ci-in min a vawh ihi hi. Tua a bawl lai pen baihlua kisa ahih manin 'nisagih lai 'zong kici hi. Tua a bawl tu-a i Zolai tawh Tedim gamah thu a kitheih nadingin lai hawm khat hong nei a, a min " Tedim Thukizakna" ci hi. Tua hi a, a taktak-in Zolai i cih sangin Tedim lai cileng Cope Topa hong bawlsak tawh kituak zaw mai ding a, tu-a Zolai i cihcih pen Tedim lai cileng kilawmzaw mai ding aa, zong Zolai sangin upa zaw kha ding hi.Zomi i cih ciangin Khamtung gam leh India gama i sanggam pawlkhatte dong huam a, amaute in zong lai na neitek uh ahih manin Zolai cih sangin Tedim Lai cileng a kilawmzaw ding khat hi.

4) Tedim Gam: Tedim ih cih ciangin pawlkhat in tu laitak-a Tedim khuapi-aa teng tengbek dingin kingaisun hi. Khamtung gam i tuncilna Ciimnuai hi a, tua-ah khang giat kiteng hi. Tua sung-a i tenna-ah Gamsai lak-a tengte Saizang, Tei laka tengte Teizang cih bangin kiminlawh hi, kici hi( Dr C Thang Za Tuan). 1965 kuma Revolutionary Council in Tedim gam hong phelkhap a, Tonzang Tsp hong pia hi. Tu-ma deuh a sawt nailo diak-in Cikha zong Sub-township pia hi. Tua hi a, Tedim gam i cih ciangin tu laitak-a Tedim, Tonzang, leh Cikha kihel hi cih ih phawk tawntung ding hong thupi ding hi.

5)Tedim Mi= Zomi: Zomi tangthu kante' lai pawlkhat ka sim ciangin Zomi cih hong pianna pen Sengam-a Zou /Yo Dynasty cih na om ngei-a, tua hun sung panin a pusuakte pen Zou/Zo/Yo kici hi cih pen, kilang mahmah hi(ZCLS bawl Zomi leh ngeina Laibu sung).Tua bang hi mawk leh Zomi i kicihcih zong bulkip tuan ding a hiam? Pagan dynasty om ngei a, Pagan mi cih omlo zel hi. Tedim zong mum min hi ngei a, Tedim mi omlo i cih leh Zomi zong om theituan ding hiam? Tua bang dan hi mawk leh Tedim mi is equal to Zomi a cinuam ka hi hi.Zomite sungah anthropologist, historian om nailo i hih manin Zomi thu zong i atat tei hangin muantak ding om nai tuanlo hi.

6) Tedim i Thupitna: Zomite pen biakna vai-in philbang zangbangin kikhenin, unau-pata kitelkhial hanga i Jerusalem kulhpi a kicip laitak hi cileng kikhial khollo kha dingin ngaihsun ing. Tua manin Tedim cih min pen kingai khollo hi leh kilawm hi. Tedim pen ei mite khuapi hi a, Tedim kam-a kigeilh Lai Siangtho, Labute, Tedim Lai Siangtho, Labu kici ngiat hi. Zomite' khuapi khat ahi Lamka ah Tedim Road na om mawk hi. Ei Zomi kici-in ih pak liulau lai tak-in Kawlgam sung-a mite leh leitung-a om mun dangdang panaa hong pai mite in Tedim- Chin cih bang peuhin hong theizawsop hi.Tua bang kawmkal ah i gam sungah a om lai-un i minam vei ngeilo na pi, mundang gamdang khawng i tun ciangin tawmlua ihih manin i identity bulphuh luat nop main minam kiveisak hon khatte in Tedim cih peuhmah muhdah sawm zenzen uh hi. Tua bang mite' thu na kan taktak leh cin Zomi a kiveisak uh hangin, a u leh a nau, a beh a phung, a khua a tui hong phawkkhollo lai ding uh hi. Tedim pen khat leh nih thu tawh kiphiat zo lo kha ding hi. Mailam ah mite in Tedim-Chin in hong theizaw hamtang ding hi, na ngaihsun gige lecin. Tua ahih manin hihte zong a thu paizia zui-in i kan ciuciau ding kisam ve ding hi. Ei Tedim lamte min deihte hi hang i cihsa mah bangin ZBC ah( a diakin Tuiphum) i kipawl lai-in Zomi leh Chin cih min vai-in ZBC buai mahmah ngei hi. Zo deih teng in paikhiat san hang a, Lamka-a om i sanggamte bang bilbel in Chin deihzaw ahih manin( a thu dangdang zong om kha ding) a biakna kipawlna uh Chin Baptist Association( CBA) na ci lehbung zel uh.ZBC hunlai in, Tedim leh a dangte Zomi le Chin vai-in a buai hi hang a, tu-in Tedim ciatciat i buaita hi(Zonet sunga laite sim in). Dahhuai mahmah sang.

7) Zomi leh Tedim Khentel huai: Zomi i cih ciangin Khamtung gama om mi khempeuh a huam aa kigen hi ci-in' theihna hi. Bek tham lo-in India a om i sanggamte ahi Mizo, Thahdo, Vaiphei etc cih dong ah a huam hi. A hi zongin tu lamlam ciangin Zomi pen Tedim gama om teng bek a suah ding dan khatin thu gingging ka sa hi. I bukmun khat ding hi zaw aa, neusak huai lo zaw hi. Zomi i kicih manin tu ni dongin bang hamphatna ngah i hiam?Tedim i kicih manin zong bang sup pukpuk nading om ahia? Miten Chin hong cih manin bang suplawh i hia?Chin i kicih noploh manin bang hamphat lawh pukpulk i hia?Zogam lasiam JK Kam in 'Mehthuk leh Bokbawn 'na cingei hi. Zomi leh Tedim i khen theih kei leh ih supna tam zaw ding a, tua bang hun hong tunsimin mite lungdam in a khut uh sialki bangin na tum lel ding hi.

8) Minam it Manin Mite Mudah kei ni: Leitungah gallesa a piangna thu a kikankan ciang in minam vai leh biakna vai hangin a piang tampen hi kici hi. Zomi ahihkeileh Tedim mi i vei manin mite muhdah ding hilo hi. Tua pen politics hilo hi. I minam i vei taktak leh i minam khangtoh nadingin sep ding hi lel hi. Ih hamsat ciangin kipanpih ding hi lel hi. Ulenaute phawk ding hi zaw hi. Behlephung khuituah aa, i van ding ahi hi. Ih khua i tui phawk ding ahi hi. Zogam leh Tedim gamah a kisap penpen khantohna hi zaw hi.I gam tulta hi. I gam kitaisansa hi. Pu Hau Za
Cin, la na phuak a, (a) Ih gam tulta, setang cing nawnlo, louphok pak leh tuamtai po ta (b) Louphawk paak leh tuamtai pota, i ngaihtente'n lah Thangmual khuam ciaiciai, na ci hi.

I lungsim a kibat kei leh ih sanziate suakta tak-a kikup lai ding hi a, ahi zongin kiko gawpgawnate pelhhuai ding hi.