Monday, August 17, 2009

Zomi icih Kuate Hiam

by, Suanpi
Zomi le Pasian

Ngeina le Biakna Atomno Etkakna



I. Thupatna



1. Zomi ih cih kua te hiam?




Zomi le Pasian pen akikhen thei lo de facto thu khat ahi hi. Zomite in a om na na uh ah a Pasian’ min lo kei le uh nungta zo lo ding uh a, Pasian biakna lo tawh Zomite om thei lo ding uh hi. Zomite pen nuntakna haksa minamte hi uh a, simlei vannuaiah anuntak zawh nading un a Pasian uh a pummuan ngam minam khat ahi hi. Nidang hun in Khamtung Zogam, Kawlgam le Vaigam mun tuamtuam te ah Zomite suakta takin aom uh hi a, kuama khutnuai ah om ngei lo uh hi. Socio-political system ngeina tuam neih uh a biakna zongh Zo ngeina sungah animism biakna tuam (kuamah tawh kibang lo) nei uh hi. ( Zo khangsimna nei uh a, Zo akici pupi khat i suan le khak te hi in ki um uh hi. Zomi cih pen Zo namte cihnopna hi a, Zo pen mihing min maw, ninam min hi zaw maw cih bel kitel cianlo hi. Zomite’ min pen mal nih, mal thum tawh kiphuakin mal kigawm hamtang a, Khiatna nei hi. Zo cih bek pen mihing min hi loin, minam min, beh min khawng hi zaw le kilawm hi).

Zomite in hausa le ukpi nei uh a, amau le amau aki-uk minamte ahi uh hi. Kumpi cih kammal aneih uh hangin Zo kumpi tatak a om ngeina tangthu sungah kimu ngei lo hi. Pawl khat te in Sengam China ah Chin dynasty khawng, Zou dynasty khawng pen Zo kumpi te hi thei ding aci zong om a, ahita zongh in ahihtheih tatak nading thu om lo zaw hi. Britishte’ khutnuai ah (Kawlgam sungah 1889 kum nungsiah Mikangte’ ukna nuai ah Chin Hills Zogam hong om ta hi—Vum Ko Hau, Profile of a Burma Frontier Man,1963:163-76) hong om tak uh ciangin agam uh pen colonial ki-ukna nuai ah mun tuamtuam in kikhen uh a: Chin Hills, Manipur, Tripura, Arakan, Chittagong Hill Tracts le North Cachar Hills gamke te ahi hi (Khup Za Go, Chronicle, 2008:164-65). Chin minamte ci in midangte in a theih zawk uh, Zomite pianna tatak pen Southeastern Asian minam te lak pan Tibeto-Burmese suan sungah minam neu citawm te hi uh a, India le Kawlgam gamgi dung tengah teng in, a tampen uh leh population mimal 1.5 million bang pha thei ding uh hi. British colonialist gamkeekte’ nungah American missionary te hong tun’ 1899 kum nunglam ciangin angeina upna traditional animistic beliefs te panin Christian upna ah hong kikhel uh hi (Martin Smith, Ethnic Groups of Burma, 1994:36).

Tu hun Kawlgam ah galkap kumpi hun hong tun’ tak ciangin Zomite in Kawlte’ khutnuai Zogam Khamtung bek ah om nawnlo in simlei mun tuamtuam tung kawi kawi khin ta uh a, atun tun na uh ah a Pasian uh bulphuhna le biakna; tua pan in lungdamna thu tangkona ci in a Pasian’ thu genna hanciam nuam hamtang uh hi. Khamangthang veina ci in, Pasian’ gupnathu asangnailo peuhmah “Hell-meikuanggam” tung ding cih lung hihmawhna tawh mi khempeuh kiangah akua akua peuhin gupna thu tang gen sawm den uh hi. Tua in tu hun Zomite’ pianzia icon lim khat hi ci leeng ki khiallo ding hi.

Tua ahihleh, Zomi ih cih te kua te hi a, a Pasian uh pen kua ahi tam? A Pasian uh pen Christian missionary sangmangte’ hong puak hong ken’ Christian God pen mah maw? Ahih kei a le amau’ tanglai ngeina animism sung a, a up uh Pasian pen mah hiam? Tua hi leh Pasian pen bang acihnopna ahitam? Pasian cih min pen asiangtho Pa cihnopna ahihleh Nusian cih bang khawng aom thei diam? Missionary sangmangte in bang hang in amau’ Christian God pen Zomite’ Pasian tawh akibang in lek- transliterate ahi tam? Tua hun laitak in Zomite in a Pasian uh bia thei khin ta ahi maw le? Zinmang khawng, Zinleeng khwng, Khuazing khawng te hi zaw lo maw le, abiak uh? Pasian pen Pau Cin Hau in Laipian biakna hong kipat tak teh Zomite in abiak kipan pan hi lo ahia le? Tua hi leh Pau Cin Hau’ Pasian le missionary sangmangte’ Pasian pen akibang mah maw? Pau Cin Hau’ kalsuanna movement le Christianity koi ci kizop thei ahi tam?...etc. etc., cih thu te tu hun Zomite in angaihsun kha ding uh hiam?



2. Zomite’ Pasian koi pan hong piang khia ahitam?

(Zom lai ni e maw...!)



Zomite tawh,

Suanpi

Zomi le Pasian-I

by; Cope Suan Pau


Zomi le Pasian

Ngeina le Biakna Atomno Etkakna



I. Thupatna



2. Zomite’ Pasian koi pan hong piang khia ahitam?

Zomite’ Pasian pen Christian missionary sangmangte’ hong puak hong ken’ Christian God Deus pen mah maw? (European Christian God pen Deus kici a, Jesuit te in tua min zang phadeuh uh hi).Ahih kei a le amau’ tanglai ngeina animism sung a, a up uh tanglai Pasian pen hi zaw hiam? Tua ahih leh Zomite’ tangthu mythology sung a Pasian pen bang acihnopna ahitam? Pasian cih min pen asiangtho Pa cihnopna ahihleh Nusian cih bang khawng aom thei diam? (Nusian cih pen ciamnuihna hi loin Greco-Roman te’ goddess te pawl cihnopna hi.) Missionary sangmangte in bang hang in amau’ Christian God pen Zomite’ Pasian tawh akibang in lek- transliterate ahi tam? Tua hun laitak in Zomite in a Pasian uh bia thei khin ta ahi maw le? Zinmang khawng, Zinleeng khwng, Khuazing khawng te hi zaw lo maw le, abiak uh? Pasian pen Pau Cin Hau in Laipian biakna hong kipat tak teh Zomite in abiak kipan pan hi lo ahia le? Tua hi leh Pau Cin Hau’ Pasian le missionary sangmangte’ Pasian pen akibang mah maw? Pau Cin Hau’ kalsuanna movement le Christianity koi ci kizop thei ahi tam?

a. Zomite’ Mythology sungah Pasian vs Zinmang

Zomite ih cih ciangin Chins or Chin People[s] Zo minam tuamtuam te khempeuh ih huamsak ding hi. Tua hi a, Zo minam tuamtuam te Zos or Zo Peoples te in tanglai ngeina sungah biakna koici neih uh cih tawm ih kikum masa ding hi. Zo suan mite pen segmented minamke tuamtuam in kikhen uh a: Zomi, Mizo, Laizo, Laimi, Yaw, Asho, Cho, Sho, Khxou, Chaw, Masho, etc., cih bang dan te ahi hi. Hih Zo minamke tuamtuamte in amau le amau akiciaptehna identification om sa bang bekmah deih uh a, midangte’n amau mindang tawh asap atheih ding uh pen ut hetlo uh hi (Vumson, Zo History, 1986:2). Midangte’n amau pen Chin te ci in thei bek uh a, Kawl pau in bawm, seeng cihnopna ahi hi. Bawm pua te, seeng pua te cihnopna hi.

Alamdang penpen khat ah tua Chin or Zo minamke khempeuh in tuma kum 100 lai khawng panin Christianity sungah biakna hong laih uh a, Christian God pen tanglai upna sungah aneih sa uh de facto Supreme Being ahi “Pathian/Pasian” tawh hong sang thei kim uh hi. Zomi, Mizo, Laimi, Asho, etc., minamke khempeuh in Christianity sungah Pasian hong bia ta uh hi. Tua ahih leh Zo nam tuamtuamte’ Pasian/ Pathian pen kua hi ding hiam? Pa cih ciangin father cihnopna le pa male cihna hi khawm thei a, siang or thiang cih ciangin holy, clean, siangtho cihnopna hipah lel hi. Tua hi a, Pasian/Pathian cih ciangin Siangtho Pa, Siang pen Pa cihnopna hipah lel ding hi. Zo vernacular language tuamtuam sungah khiatna dang nei thei tuan nawn lo ding hi. Ahihhangin Zo minamke tuamtuam te in tanglai ngeina lui sungah Pasian/Pathian abiakna uh kimu ngei lo zel se se hi. Tua sangin abiak uh pen Zinmang, le Khuazing cih te a hi hi. Tua te pen bang/ kua ahi tam? Bang hangin Pasian bia lo ngeitak uh ahi tam? Zinmang, Zinleeng le Khuazing pen akibang hi lel ngel ding hi. Zin cih pen Zing hi a, khuazing cihna mah hi. Khuazing ii alangkhat pen khuavak hi a, Zinmang, Zinleeng cih pen Pasian khuavak langkhat ah khuazing vangliatna hi ding hi. Tua te pen Zo minam tuamtuam te’n biak cihtakin na bia mawk uh hi.

b. Zomite’ Ngeina sungah Upna

Chin ci a midangte’n atheih zawk uh Zo minamte in Pasian cih Supreme Being vanglian pen pa khat upna nei napi uh in, biakpiakna tatak nei ngei lo uh a, biakpiakna pen Zinmang/ Khuazing kiangah launa, ciliapna lianpi tawh bia mawk uh hi. Tua hi in Zinmang/Khuazing pen Zo minamte adingin “Personal God” hong suak ding hi. Nisim nuntakna, gal le sa, lo kho’h singpuakna, etc., te ah Pasian sangin Zinmang/Khuazing pen practical takin biakbawl zaw uh hi. Bang hang hiam cih leh, Zinmang/Khuazing in siatna tuamtuan, dawi le kau bawlsiatna te pan in hong gum thei cih upna nei uh hi. Siampite makaihna tawh Zinmang/Khuazing abiak uh banah, dawi le kau tuamtuam te zongh na thoih tawntung zel uh a, dawi thoih ki ci hi (dawi bia ki ci lo zaw hi). Tua hi a, Pasian/Pathian pen Zo minamte adingin Universal God hong suak dinga, Zinmang/Khuazing pen Personal/Regional God hong hi mawk ding hi. Tua ahih leh American missionary sangmangte hong tun’ lai in banghangin Christian God pen Zo minamte biak Zinmang/Khuazing tawh hong lek—transliterate lo a, Zo minamte biak tatak ngei lo ahi Pasian/Pathian tawh hong lekkhia zaw ahi tam?