Tuesday, November 10, 2009

Zomi World View

by, Tung Thang (gualnam)
--

From: tungg thang
Subject: [Zomi Center] Zomi leh Worldview
To: zomi@yahoogroups.com, zomicenter@yahoogroups.com, blessedzomi@yahoogroups.com, teklwinet@yahoogroups.com
Date: Monday, March 16, 2009, 7:51 AM


Zomi leh Worldview


Hih tawh kisai in a beisa hun sawt pek a kipan ka lungkim zawh loh thu khat ahihi. Mi pawl khat in Zomi ci in a gen ciangin a tawmzaw bek en ahih manin a muhna uh maan thei mahmah lo hi. Zomi ci in i gen ciangin (as a whole) zomi vekpi a huam dingin a kigen ahih manin mi khat bek thu tawh kigenteh thei lo hi. Zomite i cih ciangin a tawm pen in 51 % a huam dingin i gen zawh kei leh i thu gen pen maan zo nailo ding hi. Zomite ci pong in 49% bek a huam in i gen leh zong a maan zo nailo thu khat hong suak hi.

Zomi aw Na Worldview Laih Hunta
A beisa kum nih lai in article ka gelh Zonet ah ka suaksak a, “Zomite hailua sa ing, Zomi ka hi” cih laphuak siam Lengtong Pauno’ la ka quote leh pawl khat in ke’n Zomite pil sa ing, hong ci ziau khat om hi. A ma worldview ka etsak teh amah bek a na ki-en ahih lam ka mu a, Zomi 51% te en in a gen ahih loh lam ka mu hi. Tua hi in tua bang muhna pen thu a hel ngam huai ka sa kei hi. Ei bek ki-en ni ci lehang zong pil khin kisa kha mah ding hihang. Tua pen 1% zong hizo lo hi. Ei bek ki-en loding hi hang. Zomi 10% bek a huam in i etleh zong maan zo nailo lai hi. Zomi mipil 51% gen kei ni, mipil a mimal in 51 zong a ngah ham lai phial ding hi pan lai zen hi. Zomite mipil 51% a om ciangin Zomite mipil ci in hang takin kigen khia ngam ta ding hi. Tua hi in Zomi aw na worldview laih hun mahmah ta hi. Na leitung mit bek hak kei inla, na kha mit zong hak in en ta in. Tua hi leh na mu siam ta ding hi. Na mitte hong ngawh inla khua dak pha dih in. Na ngaihsut dan maan zo nailo hi. Zomite cih na gen ciangin Zomibup 100% a huam ciangin Zomite na cih thu pen kicing zo pan ding hi.

Secular Worldview vs. Theological Worldview
Thu um mi khat leh Thu umlo mi khat ii muhna kibang thei ngeilo ding hi. Kilamdang den ding hi. Tua mah bangin Secular graduate leh Theological graduate te ii muhna zong hong kilamdang ding hi. Tua hi in PhD ngah tektek ahih hangin zong a kahna University in sai lai ding hi. Secular education in Finite world sunga Natural thute a sin ahi a, Theological education in Infinite God ii Supernatural thute a sin ahihi. Secular thu ah pen supernatural cih bang om theilo in, theological thu bekah tua thu a kisang ahihi. Banghang hiam cihleh secular i cih ah a omsa thu a kikan khia, mu khia hi in, Theological i cih ah a kisel cip thusimte nangawn a kiphuang khia ahihi. Tua ahih manin hih tegel ii muhna leh ngaihsutna pen hong kibang thei khin khollo kha ding hi. Secular thu ah muhna tungtawn in a kiding hi a, Theology ah pen upna tungtawn in a kiding ahihi. Secular thu ah na upna bek na gen leh hong haivai mahmah ding hi.

Tua hi in hih secular view leh Theological view pen kidosak lozaw in ton khawmsak thei h nading lampi zong lehang a bucing muhna kinei thei dinga tua ciangin i thupen hong hoih suah mahmah tading hi. Zomi sungah kilang dona lamsang phiat sawm in kalsuan khop theih ding lampi geel lehang khantohna hong nasia to mahmah ding ahihi. Tua ciangin “kei” cih pen hong kiam tading hi, kei secular/theological cih tepawl. Mi pawl khat in a muhna tungtawn bek in nungta a, mi pawl khat ahih leh amuh nailoh tungah mukhol in ding uh hi.

Mitkhua mulo mipil Helen Keller in, “Mittaw a vision neihna sangin mit khua mu a vision neihlohna in dah huai zaw hi” ci hi. A mah pen khua mu lo ahih hangin vision a nei mi khat ahihi.

US, US, US..
Leitungah gam hau pen en lehang USA hi in mi tampi US tun ding lunggulh in sidek mangdek in om uh hi. A ut huai mawhlo gam khat himah hi. A hi zong in hunte hong kilaih toto in a beisa hun a mipil, misiam, leh mihau te bek a tunna gam pen tu ni in Zomite bangmah theilo nangawn tungta hi. Hun pen kihei hei in, kilaih mahmah ta hi. Ni dang tawh kibang nawnlo hi. Nang ni dang bang na sa lai mah hiam?
Tu ni dongin US thupitsak luatna Zomi sungah omlai hi. US te a pilpen, a haupen, a siampen den dingin pawl khat in ngaihsun uh hi. Tua hi a Zogam pan in tua bang a pil, leh hau, a siam a piangzo lodingin ngaihsun uh a Zogam Zomite neu et lai mahmah uh hi. Hih bang muhzia pen tu ma kum 100 hun lai a muhzia hi in tu hun adingin hong maan khin nawnlo hi. Tua hi in Zomi aw na muhzia laih hun mahmah ta hi. Na muh zia pen tu hun tawh kituak nawnlo hi. Hih pen Martin Luther King Jr in “I have a dream” a cih tawh kituak hetlo hi. Ama dream pen tu in US President Obama tungah kimu thei in kilangh mahmah ta hi.

Zomi tampi in a ngaihsutna ah US tung leh a hau pah ding, a pil pah ding in kilamen uh hi. Tua bang na hi peuhmah lo hi. Zogam ah om in a hau zong om lel hi. Malay ah om in a hau zong om hi. Hauhna i cihte pen a mun in a sai masa hilo in a mi mahmah tawh zong a kisai ahihi. Ke’n um ing, Pasian in hong piakna i pianna gam pan in mihau zong hong piangsak veve thei ding hi. Sehnel gam a niimsak, bawngnawi leh khuaizu a piangsak Topa in Zogam zong tua bang dingin piangsak lah loding hi. Amite kisam masa hihang. I upna mahmah a neu lua hi. Pasian i upna zong kisit pha lehang a cih thamlo hi kha ding in ka um hi. Christian min pua kitam in a taktak kitawm hi cih kimu hi. Tua manin nungkha in article ka gelh na ah “Pasian um vs. Pasian thu um” a ci ka hihi. Tua bek tham loh in ei angsung ding bek kingaihsun lua ahih manin kikhangto theilo hi. Kikhualna cih peuhmah omlo hi. Pasian nasemte sung ahi zongin, sum bawl mi haute sungah ahi zongin kikhualna pen tawm mahmah hi.

Kahla Lai Siangtho sungah a gen mah bangin “I gamtatna sate enkik in, Topa kiangah kihei ni” ci-in a kizawn nuam ihihi. Tua bang i hih kei leh i nuntakna ah ahi mah kisasa kha thei hi hang. Topa kiangah kihei lehang Topa in a thak muhna hong guan taktak ding ahihi.

Apicing dingin kitat
Tu laitak Kawlgam dinmun pen a picing dinga a kitat hun laitak ahihi. Hih galkap khut nuai thuakzo in pilna sin toto in hi lehang mailam ah a kipicing toto ding ahihi. Mi tampite suahtakna bek ut in hih Pasian hong koihna Galkap khutnuai panin tai simsim uhhi. Tua bangin a taisim tampi pen hong picing zolo kha ding uh hi. Tua hi in tu laitak a kawlgam sunga haksa taka, a om pawl khat pen mailam hun ah hong picing mahmah kha ding uhhi. Temta pen a hiam nadingin kitat phot hi. Mihingte zong a picin nadingin a kitatteh baih kisa hetlo hi. Thuak hak mahmah kisa hi. Tua dinmun ah zong tu laitak Zomite a om ihihi.

Tua ahih manin Christian picing a kisa mahmah gamdang mite Kawlgam ah kum 10 hong thuakzo ding hiam ci-in na to le uh teh kitel pah ding hi. Gamdangte kamkhat pau leh a kumpi in hihsak pahpah, a deih uh pia pahpah ahih manin hih bang haksatna kum 10 aa sim a thuak ding uh baihlo kha ding hi. Tua ahih manin Kawlgam pen Christian picing ding pattah na khat a Pasian in hong hicisak phot hi ding in ka ummawh phial hi. Kawlgam sungah hih bang haksatna i thuak pen ei ut thu, ei’ teel hilo hi, Pasian in hong sehsak khat hi ci-in a telsiamte leh a laksiamte pen Singlamteh tunga tuang a bang ding ahihi. Tua lo pawl khat ahih leh Singlamteh pua a bang thapai ding uha, phun den in thuum in tautau ding uhhi. Zomite i khua muh kum 100 apha ding hipan ahih manin sawtnai hetlo sam hi. Israelte Egypt gam ah kum 400 vaal sal in a om thapai ahihi. Tua khitteh suakta pan uhhi. Egypt gam pen Pasian in Israel mite adingin a piak gam hilo in haksat huna a buk pakna bek ahihi. Tua mahbangin Zomite zong i haksat hun in gamdang a pai hi in, Israel mite pianzia tawh kibang pian hi. Ei Zomite pen kum 100 haksatna thuak nailo a a suakta thei ding ihih man in a manlang mahmah hong suak kik bilbel ding hi.
Leitung taangthu pen a hunzuia a kual pai (circle) ahi hi. Tua hi in hih bang a Israelte suahtak bang mah in ei adingin zong suahtakna hong pai ding hun ahihi. Tua dan pian mahin leitung hong kihei toto ding hi.

Muhzia Thupi
Tu a kipan in Zomite in i ngaihsutziate leh i muhzia te Pasian deihna tawh hong kinai takteh i picinna tungtawn in Topa in a kammal om mah bangin i nuntak khuasak zia zong hong khelsak in hong khantoh pih ding ahihi. Tua hi in muhna maan, ngaihsutna maan, lungsim puak maan pen a bulpi hong suak ding hi. Hihte pen Zomite ii kilamna bulkip ding ahihi (Foundation) . Tua te a maan masak loh in a bulpi kipan theilo ding hi. Tuate a maan masak loh in Pasian nasep hong kipan lo ding hi. Tuate pen Suangtungah inn lam ci-a Topa Zeisu in a gen thu ahihi. Zomite hihte tungah kibulphuh in kilam taktak leh a nasiat dan ding pen kigen theilo hi. Lai Siangtho lui sungah Jericho khua a sim ma un thu kan ding mi sawl hi. Joshua leh Caleb te in ahih leh bang ci muh hiding hiam “Zo ding hihang” ci a, a dang thukan mi 10 te in “Zo zo kei ni” ci uh a, a tawpna ah a tawm zaw mi 2 bek ii muh bangin zo mawk uh hi.
Tu ni in Zomi aw, Zogam koi ci muh na hiam? Zogam kipuah zo ken teh na ci kha hiam? Nang na mangngilh phial zong in Zogam in nang hong mangngilh ngeilo ding hi. I Zogam in nang hong ngak hi gige ai maw. Hong nusia ken hong ci hi. Nang, “Zogam aw, ken hong taisan kei ning na cingam taktak diam?” Lasiam Thawn Kham sak bangin sa bek na hiam? Na ci takpi hiam? Zogam pen Pasian in a bawlsa gam khat mah hi. Tua bek tham lo in Zomi a na lamkiatna na pupa gam na tenna ding a Pasian in hong sehsak hi. Tu a na omna pen a zin pak bek na hihi. Pasian in na gam dinga hong piak gam hilo hi. Israel mite kum 40 sung sehnel gamah a pai kawikawi mahbangin tu laitak in zong Zomite sehnel gam pai bangin i vak kawikawi laitak hi. Joseph pen kumpi zah phial ahih hangin a sih ciangin a luang Egypt gam ah phum lo in a gam ah kiciah pih hi. Zogam in nang hong ngaklah lua ta hi. Zing in nitak in hong ciah dek tammaw? ci in hong gal et den hi. Nang gamdang ah thau kingkeng in na om hang na pianna Zogam keu thilthial in lungzuan khua ngaihhuai a om na en ngam ding hiam? Ka pianna gam ci ngam ding na hiam? Maan hi. A hizongin banglehbangleh Zogam pen nang hong ki-eu khiatna suang hi. Mangngilh kei in Topa in Isaiah Lai Siangtho sungah na ci hi. Zomi aw, nang puah kei leteh Zogam kua in puah tuan mawk ding ahi hiam?

Thu Khupna
Zomite hau ngei, thupha saang ngei, pil ngei ci-in kigen hi. A hih hangin tua tepen kho lo hi kici hi. Khang khat kan manglo hi kici lai hi. Bang hang hi ding a hiam? Tua pen thupha takpi mah hiam ci-in i ngaihsut teh a kep a siam nailo ihih lam, a zeek a siam nailo ahih lam kimu hi. Pasian in hong piak thupha pen ei bek ading in ngaihsun kha, midangte khualna neilo cihte hangin sawt kimang zolo hong suak hi. A kho lohna pen picinna icih i minam sungah hong bulkip zo nailoh man ahihi. Tu in i gen nuntakna thak a nei ding Zomite tungtawn in thupha ahi, hauhna, pilna, siamna te hong kigui zuih ta ding ahihi. Tua te a bulkip ding suang tungah i lam masak loh in a khangkhang a kip ding thupha a omlo ahihi. Tu in dam tak in a thak nuntakna, muhna, ngaihsutna, lungsim puak thak cihtetawh i manawtna tungtawn in Lai Siangtho in a gen na thupha a khangkhang in kizom ding hi, acih kimu in kingah thei pan ding hi.
Zomi aw, a thak nuntakna ah kalsuan ta ni, tua hi leh nopna, daihna gam (Peaceful State) i sat zo taktak ding hi. Na muhna bek masak kenla, na muh nailoh te zong galet khol in.

Topa’ thupha,

Tungg Thang
UB Fellow
Silliman University
Dumaguete City
Philippines